پیچیدگی مثل «مه» می‌ماند. فضای پیچیده، فضایی است که در آن نهایتاً ۵ قدم جلوی خودمان را می‌بینیم.
ویژگی‌های یک سیستم پیچیده
اگر بنا باشد تفکر سیستمی به ما در فهم و تصمیم‌گیری دربارهٔ پیچیدگی کمک کند، باید اول پیچیدگی و ویژگی‌های آن را بشناسیم. ویژگی‌هایی که به ذهن من دربارهٔ یک سیستم پیچیده می‌رسد، این‌هاست:
- اعضای آن همبستگی بالا دارند. یعنی نمی‌توان با شناختن تک‌تک اعضای سیستم، کلیت سیستم را هم شناخت. مطالعهٔ روابط بین اعضا هم برای فهم واجب است. چرا که خیلی از اوقات با دستکاری یک متغیر کوچک در کل سیستم، رفتار آن به کلی عوض می‌شود.
- رفتار غیرخطی دارد. مثلاً فشار بیش از اندازه همیشه اثر عکس می‌گذارد. چه روی بچهٔ آدم باشد؛ چه روی جامعه. به این رفتار غیرخطی انعطاف‌پذیری - Resilience می‌گویند. علت این رفتار غیرخطی، حضور حلقه‌های فیدبک بین اعضای سیستم است که مدام تلاش می‌کنند سیستم را به حالت قبلی خودش برگردانند.
- علاوه بر همبستگی بالا، تعداد اعضای سیستم هم زیاد است. مثلاً در بحث آلودگی هوا، عوامل خیلی زیادی دخیلند که بالا و پایین شدن هر کدام وضع سیستم را جابجا می‌کند.
یک سازمان دولتی که مسئول توسعهٔ منابع آبی مکزیک بود تصمیم گرفت که سدی را برای مشروب ساختن اراضی در یک منطقهٔ کشاورزی بسازد که پیش‌بینی می‌شد ساختن آن سد محصولات منطقه را دو برابر خواهد کرد. وقتی که طرح آماده شد مؤسسهٔ مسئول، نمایندگانی را به مناطق روستایی که تحت تأثیر قرار می‌گرفتند اعزام کرد تا طرح را برای دهقانان توضیح دهند و از آنان سؤال کنند که آیا با آن طرح موافقند یا نه. تمامی پاسخ‌ها یکسان و «بله» بود. سد و سیستم آبیاری با هزینهٔ بسیاری ساخته و راه‌اندازی شد، اما تأثیری در افزایش پیش‌بینی‌شدهٔ محصولات اراضی نداشت. کارشناسانِ مبهوت از این پیشامد برای بررسی چرایی موضوع راهی منطقه شدند. اینان متوجه شدند که دهقانان سطح زیر کشت در اختیار خودشان را کاهش داده بودند تا وقت بیشتری برای کار کردن در شهرهای نزدیک پیدا کنند یا اصلاً کمتر کار کنند. آن‌ها احساس می‌کردند که کار بیشتر روی تمامی زمین‌هایی که اختیار داشتند در مقایسه با افزایش کمی که در درآمدهای ایشان حال می‌کند به صرفه نیست.
مربع‌هایی با رفتار پیچیده
یک مثال جالب برای نشان دادن پیچیدگی، مسألهٔ جا دادن مربع‌های کوچک در مربعی بزرگ‌تر است. سؤال این است که اگر بنا باشد
nمربع با اضلاعی به طولsرا در مربعی بزرگ‌تر جا دهیم، کوچک‌ترین عدد ممکن برای طول ضلع مربع بزرگ‌تر چند برابرsاست؟ برای مقادیر کوچک یا اعداد مربع کامل مثلn=4یاn=9پاسخ واضح است. اما با زیاد شدن مقادیر ناگهان حالت بهینه شکل‌های عجیب‌وغریبی به خودش می‌گیرد. مثلاً تصویر زیر حالت بهینه برایn=17است که در آن طول مربع بزرگ تقریباً3.87708359002281برابرsو حاصل یک معادلهٔ درجهٔ ۸ است. باقی اشکال را در لینک خود مسأله ببینید.
ویژگی‌هایی که یک سیستم پیچیده را پیچیده‌تر می‌کند
- سرعت اصلی‌ترین عامل پیچیدگی سیستم‌هاست. سرعت تأخیر - Delay را کم می‌کند و باعث تشدید وسعت و زمان جابجایی اطلاعات می‌شود. اینترنت به فعل و انفعالات اجتماعی سرعت می‌بخشد. دولت‌ها هم در شرایط بحران با بستن دسترسی به اینترنت این سرعت را کاهش می‌دهند. برعکس سرعت، حضور تأخیر در سیستم هم رفتار آن را پیچیده‌تر می‌کند.
- وجود نقاط تعادل متعدد، باعث افزایش تنش میان اجزای سیستم برای حرکت به نقطهٔ مطلوب خودشان می‌شود. نقطهٔ تعادل، جایی است که نیروها به شکلی محلی در پایین‌ترین سطح تنش به سر می‌برند. مقاومت‌های متداول دربارهٔ سیاست‌گذاری دولت‌ها هم به این خاطر است که هر زیرسیستم اهداف خودش را دنبال می‌کند.
- ارادهٔ تغییر سیستم باعث خودسازماندهی می‌شود. سیستمی که قوای حافظه، عاقله و عاطفه داشته باشد، نسبت به باقی سیستم‌ها رفتار پیچیده‌تری پیدا می‌کند و به مرور زمان تکامل می‌یابد.
مچ‌اندازی با سیستم‌های پیچیده
- برای مقابله با رفتار غیرخطی، نیاز به مدل‌سازی داریم.
- برای مقابله با همبستگی بالا نیاز به قواعد و استعاره‌ها داریم. سیستم‌هایی که چرخه‌های بازخورد مشابهی دارند، رفتار مشابهی هم خواهند داشت. خیلی از این اوقات، قواعد سیستم‌های پیچیده بسیار ساده هستند. مثل قوانین فیزیکی یا DNA انسان. یا مثلاً کسی که قاعدهٔ برفدانهٔ کخ را بداند، به راحتی می‌تواند پیچیده‌ترین اشکال آن را هم رسم کند.
- برای مقابله با تعداد عوامل بالا، برای سیستم مرز تعیین می‌کنیم. مرز سیستم جایی است که ارادهٔ ما جاری می‌شود و بیرون از آن، یا اراده‌ای نداریم یا انتخاب می‌کنیم که نداشته باشیم.