منبع: کتاب Thinking in Systems - a Primer صـ۱۴۵
بعد از اینکه مشکل سیستم فهم شد، افراد شروع به برنامه‌ریزی برای حل کردن مشکل می‌کنن. این برنامه‌ریزی اغلب برا پایهٔ یک مدل - Model انجام می‌شود. ما به مدل نگاه می‌کنیم و تلاش می‌کنیم با تغییر ساختار یا متغیرهای آن، وضعیت را طوری تغییر دهیم که به وضعیت مطلوب ما بدل شود.
در کتاب Thinking in Systems یازده مدل راهکار مختلف برای حل مسائل پیشنهاد شده است که به آن‌ها «اهرم» یا «Leverage» می‌گویند. انتخاب واژهٔ «اهرم» به این خاطر است که همانند اهرم، این راهکارها می‌توانند قوت دوچندانی در تغییر وضعیت سیستم ایجاد کنند. خود نویسنده، اهرم‌ها را به ترتیب زیر -از کم‌اثرترین به مؤثرترین- آورده است. مثال‌های هر کدام را هم من از حوزه‌های آلودگی هوا، مسکن و ترافیک نوشته‌ام که امکان مقایسهٔ اهرم‌ها با هم ساده‌تر باشد.
۱۱. اعداد. پارامترها و متغیرهای سیستم: این ساده‌ترین کار ممکن است. در ساختارهای دولتی با بخش‌نامه و ابلاغیه و… به سادگی پیاده می‌شود و جزو ابزارهای اصلی حاکمیت است.
- آلودگی هوا: تغییر مبلغ جریمه برای کارخانه‌های آلاینده یا تغییر استانداردهای مجاز برای غلظت یک آلایندهٔ خاص
- مسکن: تغییر نرخ بهره وام مسکن
- ترافیک: تغییر زمان‌بندی چراغ‌های راهنمایی و رانندگی یا تغییر نرخ عوارض بزرگراه‌ها
۱۰. بافرها. تنظیم رابطهٔ متغیر حالت - Stock با متغیر جریان - Flow: بافرها تاب‌آوری سیستم را افزایش می‌دهد. اما مثل سدهای آب ظرفیت خاصی دارند و نمی‌توانند صورت مسأله را حل کنند. این‌ها یک راهکار موقت برای مسائل قابل کنترلند و نوسانات ریز را کنترل می‌کنند.
- آلودگی هوا: گسترش فضای سبز و پارک‌های شهری.
- مسکن: افزایش تعداد خانه‌های خالی و آمادهٔ عرضه.
- ترافیک: رمپ‌های ورودی هوشمند (Ramp Metering): کنترل ورودی بزرگراه‌ها برای عدم انتقال ترافیک یک شریان فرعی به یک شریان اصلی1.
۹. معماری فیزیکی و توسعهٔ زیرساخت:
- آلودگی هوا: جایگزینی ناوگان اتوبوسرانی دیزلی با اتوبوس برقی. طراحی محله‌های پیاده‌محور.
- مسکن: ساخت مجتمع‌های مسکونی انبوه و متراکم در نزدیکی ایستگاه‌های حمل و نقل عمومی (مثل پرند در تهران) به جای توسعهٔ افقی شهر
- ترافیک: ساخت شبکه فراگیر مترو و مسیرهای امن دوچرخه‌سواری.
۸. تنظیم تأخیر - Delay سیستم
- آلودگی هوا: سیستم‌های خودکار هشدار برای وضعیت آلودگی. استفاده از داده‌های ماهواره‌ای برای رصد آلودگی تولیدی کارخانه‌ها.
- مسکن: دیجیتالی کردن فرآیند صدور مجوز.
- ترافیک: تشکیل تیم‌های واکنش سریع ترافیکی -در نقاط کلیدی که به حوادث جزئی رسیدگی می‌کنند2.
۷. حلقهٔ تعادلی - Balancing Feedback Loop: این حلقه‌ها سیستم را به سمت تعادل می‌برند.
- آلودگی هوا: تعطیلی مدارس و ادارات. اجرای زوج و فرد از در خانه‌ها.
- مسکن: سیاست‌های کنترل اجاره‌بها.
- ترافیک: سیستم‌های هوشمندی که بر اساس حجم خودروها، زمان چراغ قرمز و سبک مسیرها را کنترل می‌کنند.
۶. حلقهٔ تشدیدی - Reinforcing Feedback Loop
- آلودگی هوا: ارائه یارانهٔ سنگین برای خرید خودروی برقی و سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌های شارژ عمومی.
- مسکن: مجوز شهرداری به صاحبان خانه‌های ویلایی برای ساخت واحدهای مسکونی فرعی و اجارهٔ آن‌ها.
- ترافیک: سرمایه‌گذاری شهرداری روی تأسیس یک خط BRT با کیفیت و سرعت بالا.
۵. جریان اطلاعات. بستن یا باز گذاشتن مسیر اطلاعات
- آلودگی هوا: سامانه‌ای برای نمایش شفاف میزان آلایندگی کارخانه‌ها و صنایع. برچسب‌گذاری میزان آلایندگی خودروها.
- مسکن: سامانهٔ شفافیت معاملات ملکی برای نمایش تمامی معاملات ثبت شده به تفکیک محله و ملک.
- ترافیک: استانداردسازی و انتشار داده‌های حمل و نقل عمومی. یکپارچه‌سازی سیستم‌های پرداخت شهری.
۴. قوانین، مشوق‌ها، جریمه‌ها و محدودیت‌ها (تشویق دولت مجارستان به فرزندآوری)
- ترافیک: طرح محدودهٔ کم‌آلاینده (LEZ - Low Emission Zone) که ورود خودروهای آلاینده را به محدودهٔ خاصی از شهر ممنوع می‌کند. بازار تجارت آلایندگی که در آن کارخانه‌ها حق آلایندگی مشخصی دارند و می‌توانند این حق را با هم خرید و فروش کنند.
- مسکن: مالیات بر خانه‌های خالی.
- ترافیک: طرح ترافیک یا همان عوارض تراکم (Congestion Pricing). حذف قانون حداقل پارکینگ مورد نیاز.
۳. خودسازماندهی. باز گذاشتن فضا برای تکامل و شکوفایی
- آلودگی هوا: پویش‌های درختکاری. نهال از شهرداری، نگهداری از ساکنین.
- مسکن: تعاونی‌های مسکن.
- ترافیک: شهرسازی تاکتیکال. باز گذاشتن دست شهروندان در ایجاد تغییرات موقت در خیابان‌ها.
۲. اهداف غایی و مقصد سیستم
- آلودگی هوا: تغییر هدف از «حداقل کردن هزینهٔ تولید» به «محافظت از هوای پاک برای شهروندان»
- مسکن: تغییر هدف از «مسکن به عنوان سرمایه» به «مسکن به عنوان حق اساسی برای تأمین سرپناه»
- ترافیک: تغییر هدف از «افزایش سرعت حرکت خودروها» به «افزایش دسترسی آسان مردم به مقاصدشان».
۱. پارادایم‌ها، چارچوب‌های فکری، استعاره‌ها (پارادیم جنگ در برابر پارادایم سازندگی)
- آلودگی هوا: تغییر نگاه به هوا از «یک منبع رایگان و بی‌نهایت برای دفع زباله» به «نعمت و میراث مشترک و حق انسانی».
- مسکن: تغییر نگاه به خانه از «دارایی مالی برای سرمایه‌گذاری و سوداگری» به «سکونت‌گاه، حق بنیادین و بستر زندگی انسان».
- ترافیک: تغییر نگاه به خیابان از «جایی برای عبور سریع خودروها» به «فضاهایی عمومی برای زندگی و تعامل اجتماعی»
- به ادعای نویسنده، در اکثر شرایط افراد داخل سیستم اهرم را به درستی تشخیص می‌دهند اما همیشه در جهت معکوس از آن استفاده می‌کنند.
- صـ۱۴۸: تلاش برای تغییر در تصمیم‌گیرها همیشه به بالا و پایین کردن متغیر در سیستم منجر می‌شه. در صورتی که حلقه‌های تعادلی در برابر این تغییر مقاومت می‌کنند و آن را به حالت قبلی خودش برمی‌گردانند.